GUI’CHI’ RO’
Gulaquichuaahui’ ti gui’chi’ naro’ba’ ni guzaani’
Biquiidi racá ti bandá biaani’ nayachi
ni jmá nacubi guidxe’lu’
Qui gusiaandu gucou’ ni maca ricá
“cuyubidu laabe”
Ne nou’ piou’ bicaani pa naquiiñe’
ra gabi ca dxu’ ca lii
ma qui gapaca’ ni gutiieneca gui’chi’
ma queiquiiñe giibayooxho ni rucuaa
qui ñedandá gunaa ni ruuni dxiiña’ ca
Chahuidugá si gucuaa bi laga cucaadiagalu’
guirá diidxahuati ni cuyubicabe
ti gabisicabe lii:
Qui zunitidu dxiiña
Ne guirá gunaa huaniti ndaani’ guidxi di’
xi naca guiniti stobi
CARTELES
Prepare un letrero brillante
Pegue en él una foto nítida
la más reciente posible
No olvide la clásica leyenda:
“se busca”
Hágalo a mano si es necesario
cuando los policías le digan
que se han quedado sin tinta para imprimir
que la vieja máquina de escribir no funciona
que no llegó la secretaria
Respire lento mientras escucha
todas las excusas con las que buscan
cómo decirle:
No perderemos el tiempo
Con tantas desaparecidas en este país
qué importa una más
NI ZÉ GUIDXI ZITU
Ridide’ laaga guiigu’ casi ñacaca’ ruaa yoo
ndaani’ ti guidxi nuu zitu xquidxe’
Ti que guibana’ ruxui’lua
xquendariniibi nisadó’
ni rudii bixidu’ layú nuu ladxidua’
Zitu nisadó’ ca nutaguná’ guidxi di’ naa
ti gusaa xigaba’ dxiiña’
lade doo cadi doo guixhe di’ laaca
xa ni biniibi naa dxi guca’ ba’du’
yana nisi randa ruyadxié laaca
ra cadooca’ ndaani’ guidxiro’
MIGRANTE
Cruzo ríos como cruzar puertas
en una ciudad que está lejos de ser la mía
Para evitar nostalgias mi mente viaja
al vaivén de las olas
que besan la tierra que me habita
Lejos de esos mares la ciudad me ha hecho presa
para cubrir jornadas
entre hilos que no son los hilos de las hamacas
que albergaron mi infancia
y que hoy solo puedo mirar
en los escaparates de la gran ciudad
GUNAA NADXIBALÚ
Lade gundaa baaza’
ne gaca’ bacheeza niidxi
rilaa ladi gunaa nadxibalú
Ra ridaagu neza di’
zaca ni maca huayaca ma xadxi:
Zaruugu ti chu xiidxi
ti ganda guinaaze guiiba’
ne saru’ casi rizá gunaa ridxelasaa
cuyubi quiñentaa ni cadindené
lu ca neza ni nuu
lade guiibabiaani’ ne gusina
AMAZONAS
Entre disparar la flecha
o ser manantial de leche
el cuerpo de la amazona se divide
En este cruce de caminos
la solución es la de antaño:
Mutilar un seno
para sostener el arco
y continuar la vida de guerrera
tratando de ganar todas las batallas
que se libran en los caminos
entre la computadora y la cocina
De Nasiá racaladxe’ / Azul anhelo (2020)
DIIDXA’ STIAYA’
Guzá nandi’ lade binni
cadi nácabe nualu’ yuuba’
Biitu zapandú ti guinda’ naxhi guichaiquelu’
Bicaa laa guiechaachi
Naxiñarinni bitiee ruaalu’
Biree lu guidxi
Bizeeque xha’nu’ ra zalu’
ti guini’ ladilu’
pabia’ nabani ludxi
ni ga’chi’ lade ñeelu’
CONSEJOS DE UNA TÍA
Debes andar erguida entre la gente
que nadie piense que te agobian los pesares
Muele el chintul para aromar tu pelo
Adórnalo con flores de mayo
De rojo sangre ilumina tu sonrisa
Pasea por las calles
Mueve las caderas al caminar
para que tu cuerpo hable
de cuanta vida tiene esa lengua
que se esconde entre tus piernas
BISIIDU’ NAA GANAXHIEE’ CASI MANI’
nadipa’ ne xhiana
Bisiaalu’ naa ruaalu’
ni raxha beela lade’ ra go yaa
Gupa chaahue’ rinni ni guceeza guendariati nisa stiu’
lu guelabeeu’
Gunaxhiee yuuba’ ni biaana
ra bizaalu’ xhuga guidilade’
Beedxe gucalu’ luguia’ya’
ne bisiidu’ naa ganaxhiee
casi ridunaxhii mani’
ne guirá runi gasti’
ME ENSEÑASTE A AMAR COMO LAS BESTIAS
con fuerza y con rabia
Me acostumbré a tu boca
que a mordidas arrancaba trozos de mi carne
Cuidé mi sangre para calmar tu sed
en las noches de plenilunio
Amé el dolor con que tus garras
dibujaron signos en mi piel
Fuiste tigre sobre mi cuerpo
y me enseñaste a amar
como se aman las fieras
con todo y por nada
De Naxiñá Rului’ladxe’ – Rojo Deseo (2018 y 2021)